In het Stedelijk Museum in Alkmaar konden we recent genieten van een overzichtstentoonstelling van Piet van Wijngaerdt (1873-1964), de schilder die geldt als de grondlegger van de expressionistische Bergense school, samengesteld door mevrouw Renée Smithuis.
Op deze expositie in Alkmaar trof één schilderij mij in het bijzonder. Niet alleen omdat het zo fraai is, wat het natuurlijk ook is (krachtig, expressief, en, met meer kleurvlakken dan detail, duidelijk een modern schilderij). Maar omdat ik de voorstelling daarop direct herkende. Het gaat om het zogeheten ‘Hofje in Haarlem’ uit 1913. Het tekstbordje naast het schilderij vermeldt dat het helaas niet bekend is welk hofje Van Wijngaerdt hier schilderde.
Piet van Wijngaerdt, Hofje in Haarlem, 1913
Hulp voor Onbehuisden
Ik kan me goed voorstellen dat dit hofje in Haarlem niet is teruggevonden. Want het gaat hier om iets anders, namelijk om de binnenplaats van het Oud Buitengasthuis in Amsterdam, dat naar de oorspronkelijke bestemming ook wel het Pesthuis werd genoemd. Dit enorme complex, dat oorspronkelijk in de zeventiende eeuw werd gebouwd, en nadat het door brand werd verwoest in de achttiende eeuw nog een keer, stond aan de Tweede Constantijn Huygensstraat. Het is in de jaren dertig van de vorige eeuw gesloopt om plaats te maken voor de uitbreiding van het Wilhelmina Gasthuis. Van 1905 tot 1937 is dit gebouw in gebruik bij Hulp voor Onbehuisden, de voorloper van het huidige HVO-Querido, om zo’n 800 dakloze mensen en gezinnen in nood te huisvesten.
Diverse weergaven van dezelfde binnenplaats
Geschiedenis
Als communicatiemedewerker bij HVO-Querido ben ik geïnteresseerd in onze historie en de samensteller van de geschiedenispagina’s op onze website. Vandaar dat de afbeelding op het schilderij van Piet van Wijngaerdt me meteen zo bekend voorkwam. Want ook al is het Oude Buitengasthuis reeds lang geleden afgebroken, het is veelvuldig afgebeeld door schilders, tekenaars en fotografen. De aanblik van het hofje van Piet van Wijngaerdt was voor mij dan ook een kleine historische sensatie.
Veel overeenkomsten
Advertentie van Van Wijngaerdt in De Telegraaf in 1935, met zijn atelier aan de Overtoom
De overeenkomsten tussen de voorstelling op het schilderij van Van Wijngaerdt en de binnenplaats van het Oude Buitengasthuis zijn legio. Ik noem de karakteristieke waterpomp inclusief details, de boom met het bankje eromheen, de poort daarachter, de schaal van het gebouw en de kleur van de bakstenen, de kozijnen, dakgoten en dakpannen.
Voor de Amsterdammer Piet van Wijngaerdt was het Oude Buitengasthuis van Hulp voor Onbehuisden aan de Tweede Constantijn Huygensstraat bovendien vlakbij. Hij woonde op de hoek van de Vondelkade en de Palamedesstraat en had zijn atelier aan de Overtoom 34, allebei op een steenworp afstand.
Autoriteit
Uiteraard heb ik met mijn bevindingen contact gezocht met het Stedelijk Museum in Alkmaar. Renée Smithuis, als gastconservator de samensteller van de tentoonstelling en de auteur van de bijbehorende catalogus, was zo vriendelijk om meerdere malen uitgebreid en gedetailleerd op mijn vragen te reageren.
Mevrouw Smithuis is een groot verzamelaar van Nederlandse expressionisten (in 2015 schonk zij ruim 80 schilderijen aan het Singer Museum in Laren) en geldt als autoriteit op dit gebied. Zij noemt het toeschrijven van een locatie aan het tot dusver onbekende hofje op het schilderij van Piet van Wijngaerdt ‘een leuke verrassing.’
Diverse weergaven van dezelfde binnenplaats van het Oud Buitengasthuis in Amsterdam
Mijn hofje
Smithuis gaat mee in mijn bevindingen, zij het aanvankelijk nog aarzelend. ‘Ik denk wel dat u gelijk hebt, ik vroeg me al steeds af hoe dat rood achter de bomen, zover zichtbaar kon zijn, maar dat vraagstuk hebt u nu opgelost, de huizen stonden er eenvoudig achter.’
Zij haalt een interview aan waarin Van Wijngaerdt zegt dat hij geregeld in een hofje werkte dat dicht bij hem in de buurt lag. Zoals we net hebben gezien, lag zowel zijn woonhuis als zijn aterlier vlakbij de bewuste locatie van Hulp voor Onbehuisden. Van Wijngaardt werkt volgens Smithuis de eerste twintig jaren van de twintigste eeuw in hoofdzaak in Amsterdam.
Later in onze mailwisseling wordt mevrouw Smithuis steeds enthousiaster. Dat gaat van ‘ik denk wel dat u gelijk zou kunnen hebben’ via ‘dit werk klopt echter op veel meer details […] De gehele ligging klopt’, ‘ik neig echt naar uw uitleg’ en ‘het kan dus bijna niet anders… u hebt vast gelijk’ tot ‘ik ben het met u eens dat uw locatie naar ALLE waarschijnlijkheid de juiste is.’ In haar latere mails spreekt mevrouw Smithuis gekscherend van ‘uw’ hofje.
Datering
Het schilderij hangt op de jubileumtentoonstelling in 1935 in het Stedelijk Museum in Amsterdam ter gelegenheid van Piet van Wijngaerdts zestigste verjaardag, zij het twee jaar na dato. Volgens de bijbehorende catalogus heet het werk dan ‘Hofje’ en is gedateerd 1910. Volgens mevrouw Smithuis klopt dit niet, ‘dat is totaal onmogelijk gezien de kleuren en de manier van werken. Het moet uit 1912 begin 1913 zijn.’ Volgens haar was Van Wijngaerdt niet altijd juist met zijn dateringen. Als laatbloeier antedateert hij soms bewust zijn werk om kunsthistorisch in de pas te lopen.
In 1954 toont het Amsterdamse Stedelijk Museum hetzelfde schilderij opnieuw ter gelegenheid van de tachtigste verjaardag van de schilder. Het werk heet dan ‘Hofje Haarlem’ met 1912 als datum. Waarom en door wie de naam is gewijzigd is onbekend.
Naam
Ondanks het bewijs dat voor het ‘Hofje’ of ‘Hofje in Haarlem’ een pand van Hulp voor Onbehuisden in Amsterdam model heeft gestaan, zal de naam van het schilderij wel niet meer wijzigen. Dat komt, zo legt Renée Smithuis uit, doordat het schilderij onder die naam al meerdere malen op tentoonstellingen en in musea heeft gehangen en als zodanig in catalogi staat vermeld.
Gelukkig weten wij nu hoe de vork hier echt aan de steel zit. Het gaat uiteraard slechts om een kleine kunsthistorische voetnoot uit 1913, maar de geschiedenis van HVO-Querido is er in ieder geval weer een tikkeltje roemruchter door geworden.
Peter Kempers
